Александр Евстифеев: «Марий Элын ончыкылыкшым пырля чоҥена!»

Пытартыш ийлаште Марий Элыште мом ыштыме, экономикыште да производствышто могай сеҥымашке шумо, республикыште могай у социальный объект-влак шочыныт, могай общественный проект-влакым илышыш шыҥдалыме. Тидын нерген да шуко моло нерген «Ыштыме!» информационный проектын материаллаштыже икмыняр тылзе каласкалыме, тиде проектшым кундемым вуйлатыше Александр Евстифеев шкежак темлен.

Таче ме республикым вуйлатышым регионын пытартыш ийлаште кузерак вияҥ толмыжо да ончыкыжо мом ыштышаш нерген каласкалаш йодна.

– Александр Александрович, Тендан тўҥалтышда почеш ямдылыме «Ыштыме!» информационный проектым шуктымын кўлешлыкше Тендан шонымаште могайрак?

– Проектым ышташ шонымаш республикысе чулым мер пашаеҥ-влак дене вашлиймаште шочын, тушто ме нунын полшымышт дене шукталтше проект-влакым каҥашенна. Мый нине еҥ-влаклан чулымлыкым ончыктымыштлан, нунын кокла гыч кажныжын йырым-йырысе илышым саемдаш тыршымыжлан кугу таум ойлем.

Чылалан раш: Марий Элыште ятыр лу да шўдє тўжем еҥ шке пашажым профессионал семын шукта. Тиде – предприятийласе тыглай пашазе, ялысе пашаеҥ, туныктышо, врач, корным ыштыше, коммунальный сферысе да культур отрасльысе пашаеҥ-влак. Нунын пашашт – республикым вияҥдыме пашаште шумо тўшка сеҥымашнан негызше.

Сандене пытартыш жапыште мом ыштен кертмына, могай планым шуктымына нерген каласкалаш кўлешак. «Ыштыме!» проект – Марий Элыште илыше кажне еҥын пиалже лўмеш тыршен пашам ыштымылан нунылан чылаштлан кугу таум каласаш амалым пуышо йєн.

– Проект пытартыш кок ийысе паша лектышым ончыкта. Те тунам Правительстве, моло ответственный еҥ ончылно могай тўҥ задачым шынденда да таче могайжым шуктымо семын палемдаш лиеш?

– Эн кўлешанже – еҥ-влакын илыш качествышт дене чак кылдалтше корныла шумлык йодыш-влакым тєрлымє. Тыште шагал огыл ыштыме, шонем. Газым пуртымаш, корным ыштымаш, инженерный сеть-влакым олмыктымаш, авиакылым пєртылтымаш, еҥ-влакым аварийный илыме вер гыч вес верыш кусарымаш, йочасад, школ, больнице, ФАП гай социальный объект-влакым чоҥымаш да уэмдымаш, чыла тыгай пашам ыштена да ончыкыжат ышташ тўҥалына. Кажне тыгай объект еҥ-влаклан полшымым ончыкта! Ме тыгак социальный учреждений-влакын автопаркыштым палынак уэмден кертна, тиде – у вашкеполыш машина, школьный автобус да яллаште илыше, 65 ий деч кугурак ийготан еҥ-влакым сай квалификациян медицине полышым налшашлан медицине организацийлашке шупшыктымо автомобиль-влак. Лишыл жапыште ме тыгаяк эше 64 автомобиль толмым вучена.

– Шуко йодышым решатлаш полшышо йєн – экономике. Тиде сектор кузе вияҥеш, республикын кугыжаныш парымжым шєрымє йодыш кузе тєрлалтеш?

– Чынак, регионын финанс положенийжым тазаҥдыме задаче ондакат лийын да кызытат кўлешанлан шотлалтеш. 2017 ийыште парым пеш чот темден, тудо бюджетын доходшымат эртен каен. Шкеат шоналтыза, те пашадарым налында, тидын годымак тынарак тўлышаш парымда уло.

Правительстве тыгай нелылык гыч лекшашлан ятыр ошкылым ыштен, финанс дисциплиным пеҥгыдемден, роскотым тўрыснек шотлен лекме, налме кредитлан реструктуризацийым ыштыме. 2017-2019 ийлаште кугыжаныш парым 1,5 миллиард теҥгелан иземын, тидыже 2002 ий годсек икымше гана ышталтеш. Тиде пашаште пеш кўлешанлан эн ончыч социальный сферым вияҥдыме шотышто ешартыш йєным мумаш шотлалтеш.

Тидыже куандара: бюджетыште сай вашталтышым ышташ экономикына йєным пуа. Промышленный производство 8,6 процентлан кушкын, а тўҥ отрасльлаште кушмо кугыт эшеат кугурак – 20-30%. Республикыште ялозанлык продукцийым ыштен налмаш писын вияҥ толеш, а чоҥышо-влак кодшо ийысе тыгаяк жап дене таҥастарымаште ик кумшо ужашлан шукырак пашам шуктеныт.

Чыла тидыже – бюджетыш пурышо ешартыш доход, тудо социальный сферым вияҥдымашке кая. Тидыже тыгак производственный секторысо пашаеҥ-влакын пашадарыштым кугемдаш йєным пуа. Да, уло мыланна кушко шуаш тыршаш, но сай вашталтышат куандара.

– Пытартыш ийлаште могай инфраструктурный проект-влакым шуктен кертме?

– Кундемым вияҥдыме вий-куат кеч-кунамат инфраструктурлан эҥерта, тиде – экономикым вияҥдымаштат, еҥ-влакын социальный илышыштым саемдымаштат сеҥымашке шумо ўшанле йєн.

Газ толын шогымо годым илыш, поснак ялысе илыш, палынак саемеш. 310 километр кужытан у газ пуч канде топливым Шернур, Параньга, Курыкмарий районласе лу утла ялыш колтен шогаш йєным пуа, а пўтынь республик мучко налмаште 88,8% ялыш газ толеш. Тиде – элыште ик эн сай показатель.

Тылеч посна Марий Элысе ятыр районышто, тидын шотыштак Советский, Звенигово, Медведево районлаште, Козьмодемьянск олаште у котельный, вўд пуч, вўдым налме скважине да вўдым ситарен шогымо моло объект ышталтыт. Эрыктыше сооружений-влак пужен уэмдалтыт. Чыла тидыже тыглай еҥ-влакын кажне кечысе илышыштым саемда, сандене тиде паша мемнан пеш кўлешан задачыланна шотлалтеш.

Волжск олаште коллекторым олмыктымо коржтарыше йодышым тєрлымым эскерен шогем, тидлан Правительствын резерв фондшо гыч 16 миллион утла теҥгем ойырымо, паша ноябрьыште мучашлалтшаш. Звенигово оласе канализационный коллекторыштат аварийно-тєрлымє паша шукталтеш, тидлан 35,5 миллион теҥгем колтымо.

Мутат уке, пеш кўлешан вес паша – корным ыштымаш. Тиде пеш кўлешан пашам республикыште шуко ий годсек эн кўлешан радамыш пуртымо огыл, сандене еҥ-влак корнын начар улмыжлан пеш чын єпкелат. Мый, бюджетын, республиканский программе, федеральный проект-влакын улшо йєныштым кучылтын, ситуацийым сай велышкыла туран савыралаш Правительстве ончылно задачым шынденам ыле.

Кок ий жапыште республикыште 25 км корным олмыктымо. Мутат уке, тыгай кўчык жапыште почеш кодмым пытараш огеш лий, но Российын Президентше Владимир Путинын тўҥалтышыж почеш ыштыме «Лўдыкшыдымє да сай качестван автомобиль корно» национальный проектым шуктымо паша республиклан писын ончыко каяш йєным пуа. Тиде проект почеш Марий Эл 2019 ийыште чапле шартышан 100 утла километр корным ыштен шукта.

Республикысе корно пашаеҥ-влак Марий Элысе чыла гаяк район ден олаште чот тыршен пашам ыштат, нунылан поснак кугу таум каласем. Вет нунын пашашт – асфальтым шарымаш веле огыл. Тиде – корнышто коштмо лўдыкшыдымылык да мемнан еҥ-влакын илышыштым да тазалыкыштым арален кодымаш.

– Кажне кечысе илыш условийже дене кылдалтше вашталтышым тыглай еҥ кеч-кунамат вигак шижеш. Пытартыш жапыште республикын социальный сферыштыже мом вашталтен кертме, тидыже еҥ-влакын илышыштым саемдымаште кузерак палдырнен?

– Мый уже ойлышым: еҥ-влакын илыш качествыштым саемдыме, мемнан еҥна-влаклан полышым пуымо шотышто мо ышталтеш гын, чыла тидыжым Правительствын командыже эн кўлешан пашалан шотла. Тыште мемнан региональный кугу командынан негызше – тазалыкым аралыме да социальный сферысе учреждений, школ да йочасад-влакын коллективышт. Тушто тале профессионал-влак пашам ыштат, нунылан ответственностьым умылен пашам ыштымыштлан да шочмо кундемлан ўшанле улмыштлан кугу таум ойлыман.

Республик 60 тўрлє социальный полышым ситарен шогымо шумлык чыла обязательствым тўрыс шукта. 2019 ийысе 7 тылзе жапыште гына тидлан 1,8 миллиард теҥгем колтымо, нине категорий шотышто лийше роскотым 6 процентлан кугемден кертме. Тыгай полышым умбакыже кугемден толшашлан бюджетный роскотым утларак келшышым ыштена да угыч шеледена.

Республикын бюджетшын да тўрлє федеральный отраслевой программе-влакын йєныштым пашашке ушен, образовательный инфраструктурым вияҥдымашке куснен толына. Кок ий жапыште йочасадлаште 900 наре ешартыш верым ыштыме, кум школым чоҥымо. Эше кандаш йочасад да кок школ чоҥалтыт.

Образованийым налын кертмаш республикысе сельский район-влаклан пеш кўлешан йодышлан шотлалтеш. Пашам ышташ тўҥалме икымше кечылаштак мый школьный маршрут-влакын системыштым рашемдаш задачым шынденам. Тиде системыже тунам шот деч посна пашам ыштен, технике ситен огыл, а улшыжо чот тоштемше лийын. Маршрут схемым тєрлен кертме, а республик 69 у школьный автобусым налын. 41 автобусан черетан партийым лишыл жапыште вучена.

Мыланна пеш кўлешан вес йодыш – республикыште илыше еҥ-влакын тазалыкышт. Сандене эн ончыч шуктышаш задаче – медицине полышым писын да жапыштыже налаш йєным ыштымаш. Пытартыш ийлаште фельдшер-акушер пункт-влакым палынак уэмден да шукемден кертме. Ялыште илыше еҥлан ФАП – тиде икымше полышым налын кертме йєн да диагнозым жапыштыже рашемдымаш. 2018 ий декабрьыште гына ме 5 ФАП-ым пашаш колтен кертынна, мутат уке, аукционышто участвоватлыше подрядчик-влакын кўлеш семын огыл пашам ыштымыштлан кєра нелылыкат палдырнен.

Шукыж годым полышым жапыштыже пуымаш моткоч кўлешан. Иктешлен каласаш гын, республикыште медицине вашкеполыш системым арален коден кертме. Единый диспетчер службым уэш ыштыме, вашкеполыш станций-влакын зданийыштым капитально олмыктымо, республикыш икмыняр лу у вашкеполыш машина толын. 23 автомобильым авалтыше черетан партийым лишыл жапыште вучена.

Бюджет шотышто ситуаций ончычсо семынак куштылго огыл гынат, региональный льготник-влаклан, эн ончычак сакыр диабет, орфанный (шуэн вашлиялтше), онкологий черан еҥ-влаклан, эмым оксам тўлыде ситараш 133,3 миллион теҥгем колтымо, тидыже тылеч ончычсо ийласе деч ятырлан шукырак.

Ятыр федеральный ден республиканский программе почеш кўкшє технологиян ятыр лу медицине комплексым налме, но тазалыкым аралымаш – тиде эн ончычак еҥ-влак, профессионал-влак, нунын деч посна кызытсе жаплан келшыше эн сай нимогай оборудованият огеш полшо. Тыгай шнуй пашам шуктен шогымыштлан республикысе чыла медиклан таум каласем.

Республикын Правительствыже отрасльыште пашадарым Россий Президентын майысе указше дене тўрыснек келшышын кугемден толеш. Тидлан кєра республикыште врач ситыдымым шагалемден кертме. Ялыште тазалыкым аралымаште медицине пашаеҥ-влакым ситарыме шотышто ситуацийым саемдышашлан 2017 ий гыч 2019 ий йотке врач-влаклан 1 миллион теҥге да фельдшер-влаклан 500 тўжем теҥге кугыт дене ик гана пуалтше компенсаций оксам «Земский доктор» да «Земский фельдшер» программе-влак дене келшышын тўлаш договорым 32 медицине пашаеҥ (23 врач да 9 фельдшер) дене ыштыме.

Республикыште спорт да физкультур дене кылым кучен кертме йєнын могай улмыжым ик событий гочат почын пуаш лиеш – тений кеҥежым Марий Эллан Россий кўкшытан мероприятийым – Тазалык шот дене тичмаш огыл йєнан еҥ-влаклан спартакиадым – эртараш ўшаныме.

Икмыняр тўжем уна ден участник, тыгак Россий Минспортым да Паралимпийский комитетым вуйлатыше-влак ик еҥ семын тыге акленыт: республик спортивный инфраструктурым сайын вияҥдымыжым, чаракдыме средам ыштен, чылажымат чаплын виктарен колтен моштымыжым пеш раш ончыктен. Тидлан волонтёр, тренер, школышто физкультурым туныктышо-влаклан, спортсооружений-влакын чыла пашаеҥыштлан таум каласыме шуэш!

– Марий Эл – ялозанлык шотышто кугу вий-куатан кундем. Кызыт тиде отрасль кузе вияҥеш, сельский район-влакым вияҥдыме шотышто могай тўҥ проект-влак шукталтыт?

– Республикысе калыкын ик кумшо ужашыже ялыште ила. Нуно чынже денак тале пашаеҥ, поро шўм-чонан улыт. Ме ялыште илыш сайрак, йєнанрак лийже, экономике велым вияҥме, шкем-шке саемден толмо йєн ешаралтше манын шонена, тидыже мыланна пеш кўлешан.

Мыйын каласкален кайыме чыла сферыште яллан кугу тўткыш ойыралтеш. Кок ий жапыште районлаште икмыняр лу объектым чоҥымо да олмыктымо. Корным ыштымаш, газым пуртымаш, чылаштын пайдаланен кертме медицине, образований, культур, илаш йєнан среда – чыла нине направлений ялыште пеш писын вияҥеш. Мый республикысе яллашке чўчкыдын лектын коштам, тушто илыше-влак дене илышын шындыме йодышлам кумдан каҥашена. Тидыже куандара: нине кок ий жапыште ыштыме паша кокла гыч шукыжым «Ыштыме!» проектыш пурташ лиеш. Ялозанлык производство писын вияҥеш: ялозанлык кўлешлыкан у кумдык мланде оборотыш колталтеш, у комбикорма завод, сурткайык фабрике, сєсна да ушкал вўта-влак чоҥалтыт, ме «Ростсельмаш» компаний дене кылым ыштенна, ялозанлык продукцийым ыштен лукшына-влак техникым йєнан условий почеш налыт.

Пуалтше административный полышлан ял калык чапле паша лектыш дене вашешта. Ялозанлыкыште продукцийым ыштен лукмо чумыр кугыт кушмо темп дене Марий Эл 2019 ийын икымше пелыштыже Юл кундем федеральный округышто кокымшо верыш лектын.

Отрасльын ик тўҥ задачыже – яра кийыше мландым оборотыш колтымаш. Аграрий-влак ты задачым кокымшо ий сайын шуктат. Лектыш, лўштыш кугемыт, вольык ешаралтеш.

2019 ийыште республикыште кужу ярыман йытыным 900 утла гектарыште ўдымє, 2018 ийысе дене таҥастарымаште ўдымє кумдыкым кок пачаш нарылан кугемденна.

А мемнан кочкышнан качествыже могае! Шернур сыр тўнямбал рынкыш лектеш, шыл кочкышым ыштен лукшо-влак сатуштым ПФО-ш пурышо ятыр регионышто ужалат. Ме шкенан производитель-влаклан ончыкыжат полшаш ямде улына. Аграрный отрасльлан кугыжаныш велым полышым пуымо чумыр кугыт тений ик миллиард теҥгеш лишемеш.

– Республик шуко национальностян кундем семын шкенжын культур йўлаж дене эреак чапланен. Тиде сфер кызыт кузе вияҥеш? Сєрал кундем семын Марий Эл туризм сферыште мом темлен кертеш?

– Марий Элын культуржым тыште илыше калык-влакын йўлашт ден искусствыштын чынже денак иктыш ушнышо поянлык семын аклаш лиеш. Лач тидыжак вияҥаш тыгай куатле вийым пуа, очыни. Ме республикын культур илышыштыже моло вере вашлиялтдыме проект да событий-влак дене чынжымак кугешнен кертына.

Чумыр марий йоча хорым да духовой ден симфонический оркестр-влакым ыштымыжак мом шога! Нуно мемнан мландыште мыняр талант кушмым пеш раш почын ончыктат. Марий творческий коллектив-влакын Европыш гастроль дене миен коштмышт ынде нигєм огеш єрыктаре. Гастроль чыла вере пеш чаплын эрта.

Республикыште театральный традиций поян да чот вияҥше, сандене Марий Элым Юл кундемын культур рўдерже семын аклаш лиеш, театрлашке калык коштмо шот дене мемнам Российын кок рўдолаже да Севастополь гына ончылтат. Культурлан тыгай шўман улмылан да тудым йєратымылан республикыште илыше чыла еҥлан таум каласыме шуэш.

Правительстве шке велымже отрасльын материальный негызшым пеҥгыдемдаш да кумдаҥдаш тырша: концертный ден театральный площадке, музей ден библиотеке-влакым олмыктымо паша тичмаш куат дене шукталтеш, ялысе культур пєрт-влак пужен уэмдалтыт да чоҥалтыт. Марий Элым ыштымылан шушаш ийыште 100 ий теммылан ямдылалтме жапыште тиде паша эшеат чот чулымештын.

Чыла тидыже, тыгак республикысе мотор пўртўс кундемнан туристический куатшым вияҥдыме пашалан тўткышым ойыраш таратат. Марий Элыште экологический да этнографический шотан икмыняр турист маршрут темлалтеш. 2019 ийын икымше пелыштыже гына республикыш толын коштшо турист-влакын чотышт 25 процентлан кугемын. Тений нунын толын коштмо рўдє верыш Унчо ял савырнен, тудо финн-угор тўнян рўдє верже статусым налын. Тидыжат мемнан шумо кўкшытнам аклымым раш ончыкта. А 25-ше гана эртаралтше «Бендериада» фестиваль мыскара пайремлам эртарыме общероссийский картыште шинчалан перныше мероприятийыш савырнымыжым уэш пеҥгыдемден ончыктен!

– Пытартыш ийласе кеч-могай региональный проектым Россий Президентын тўҥалтышыж почеш талук ончыч шочшо национальный проект-влак деч посна аклаш огеш лий. Марий Элыште нуно кузе шукталтыт? Нуным шуктен толмым ончыктышо тўҥ показатель-влак могайрак улыт?

– Вигак каласем: национальный проект-влакым шуктен толмо пашан тўҥ шонымашыже – пўтынь элыште да тидын шотыштак Марий Элыште илыше кажне еҥын илышыжым саемдымаш. Тиде тўшка цельыш шумашке 11 национальный проект виктаралтын. Марий Эл нуным шуктымо пашаш чулымын ушнен. Нацпроект-влак пеш кугу да комплексный сынан улыт, нуно илыш качествым саемдыме задачым решатлымашке ятырлан ончыко тошкалаш йєным пуэн кертыт.

Национальный проект-влакым шуктен толмо кышкарыште Марий Элым вияҥдаш вич ий жапыште 54 миллиард наре теҥге колталтеш, социальный кўлешлыкан 70 утла объектым чоҥаш да уэмдаш палемдыме. Ты шотышто ятыр цифрым ончыкташ лиеш.

Россий Федерацийын Президентше Владимир Путин тыге каласен: нацпроект-влак – тиде окса нерген мутланымаш да нуным кучылтмаш веле огыл. Нуным шуктымо негызеш еҥ-влакын илыш да шкем шке вияҥдыме условийыштым тўҥ гычак саемден колташ палемдалтеш. Тиде – кеч-могай олаште да ялыште кажне йочан уремыш огыл, а спортплощадкыш але спортзалыш коштын кертме йєнжє. Йочан ава але кугурак ийготан еҥ-влакын чыла шотыштат йєнан сквер ден парклаште, йоча площадкылаште каналтен коштын кертме йєнышт.

Тиде – йочана-влаклан чоҥымо кызытсе жаплан келшыше школ ден йочасад-влак. Тиде – тўрлє чер дене черланымым, тидын шотыштак шўм да вўргорно, онкологий чер дене черланымым, жапыштыже пален налын да эмлалтын кертме йєн, нине чер нацийым пытарыше азапыш савырнышаш огытыл. Тиде – сай качестван, но эн тўҥжє – лўдыкшыдымє корно, тушто еҥ-влакын илышышт кўрылтшаш огыл. Тиде – кажне пєртыштє яндар вўд да тудын йырысе яндар пўртўс. Чыла тышкыже шушашлан национальный проект-влакым илышыш шыҥдарышаш верч тачысе кече гычак тыршен пашам ышташ пижман.

– Кок ияш пашам иктешлышыла, Те мом лишыл жапыште шуктышаш пеш кўлешан задачылан шотледа? Республик вияҥже да тушто илыш саемже манын Тыланда, Правительствылан, верысе самоуправлений орган-влаклан, чыла еҥлан, вес семын каласаш гын, Марий Элын командыжлан мом ыштыман?

– Мутат уке, тўҥ задаче – республикыште национальный проект-влакым илышыш тўрыснек шыҥдарымаш. Проектыште ончыктымо чыла цельыш шуына, а нуным ответственностьым умылышо профессионал-влак шуктен толыт гын веле Марий Элыште илыше чыла еҥын илышыжым саемдымаште але марте лийдыме лектышыш шуына.

Ме регионын финанс положенийжым саемдыме пашам умбакыже шуктышаш, тудын инвестиционный вий-куатшым ешарышаш, налме социальный обязательствынам тўрыснек шуктышаш улына. Паша эше моткоч шуко.

Тендан йодышыштыда «Марий Элын командыже» манме умылымашын пеш кўлешан улмыжым палемдем. Радамлен кайыме чыла пашаште ме, мутат уке, республикыште илыше да тудын верч азапланыше чыла еҥын полышышт деч посна ончыко каен огына керт. Лишыл жапыште тыгай полышым пуаш тыланда йєн лектеш. 8 сентябрьыште тўҥ законодательный орган – Кугыжаныш Погын, депутат-влакын оласе, посёлкыласе погынымашышт деч верысе погынымаш-влак марте депутат-влакым сайлымаш эртаралтеш. Тендан кокла гыч шукырак еҥже кєн верч йўкла гын, нунат Марий Элын командышкыже ушнат.

Мый ответственностьым тўрыснек умылен йўклаш тыланда тыланем, вет республикым вияҥдыме шотышто пеш кугу задачым тиде командылан шукташ логалеш. Кандидат-влак коклаште профессионал, тўрлє отрасльыште чынже денак пашам ыштыше, ответственностьым шижын шогышо еҥ-влак шукын улыт. Шочмо мландым йєратыше еҥ-влак улыт.

Мемнан чапле республикыштына илыше чыла еҥын пиалже лўмеш ончыкылыкым пырля чоҥаш мый лач тыгай еҥ-влакым, Марий Элын лач тыгай командыжым союзник лияш ўжам.