Марий йӱла, юмынйӱла

13 октябрьыште Марий Турек район Кырла починга ял воктенсе отышто Тӱрек Суртан лӱмеш кумалтыш лиеш. Тидын вашеш Марий тӱвыра рудерын пашаеҥже Галина Ласточкина Тӱрек Суртан шнуй нерген каласкала.

Марий калыкын ик эн пагалыме, вийым пуышо шнуй онлан Тӱрек Суртан шотлалтеш. Тудым шарнен, кажне ийын кумалаш лекташ тыршена.

 

Кӧ тугай Тӱрек Суртан? Малмыж, Арбор, Турек, Параньга кундемлаште пеш тале марий калык илен. Тынысыште тӱзланен илаш кӱлын тугай оза, кудо воктен шогышо татар, одо коклаште ушан да уста айдеме семын чапланен. Марий-влак нигунамат шканышт тушманым кычалын огытыл.

 

Йот калык мемнан мландышке эре шкеак толын. Эн неле жаплан Токтамышын озаланыме пагытше шотлалтеш. Тудо Хлыновышко лекташ шонен: марий кундем гочын руш-влак деке эрташ тыршен. Тыге утларак ясакым погаш шонен. Сарзе отрядше дене пырля эркын марий кундемым шераш тӱҥалын. Ик кучедалмаш тачысе Марий Турек мландыште лийын. Кугезына-влак тушман-влакым чактареныт. Но Токтамыш тидын дене серлаген огыл. Ончыко да ончыко эртен. Тудо Немда эҥер серыш, Кукарка ола деке лектын. Шернур кундемыште таче Токтамыж, У Торъялыште Татарэҥер ял-влак улыт. Нине ялла воктен кугу кредалмаш лийын. Тидын нерген калык ойпогысо легенда-влак каласкалат. Кучедалмаште, векат, руш калыкат лийын. Тидым Часамласола ял лӱмат пеҥгыдемда. Тыште акрет годсо часамла уло. Векат, Тӱрек Суртанат, Чумбылат онат сар усталык дене тыштак ойыртемалтыныт. Калык ойпогышто ты шонымаш сайынак аралалт кодын.

 

Марий калык шкешотан: моло калык дене поро кылым кучышо. Кугезына-влак ту жапыште Тамерланым Токтамыш ваштареш шогалашат тулартен кертыныт. Источникыште ойлалтеш: Тамерланын полышкалышыже пӱртӱс вийым устан кучылт моштышо шаман лийын. Токтамышын сарзе вийже 100 тӱжем еҥ деч утларак лийын. Вашпижмаште тудо тӱҥалтыште сеҥыше семын шоген. Но кунам пашалан шаман пижын, сарын пӱрымашыже вашталтын. Токтамыш сеҥалтын. Тыге марий кундемыш икмыняр жаплан эрык толын. Шнуй Тӱрек Суртан гай айдеме туштат лийын.

 

Шке жапыштыже Турек кундемыште пеш кугу мор каен. Тидым тора кундемыште улшо Тӱрек Суртан пален налын. Шочмо кундемыш толын лектын. Ял илем-влакым чылаштымат шым кутыш дене вӱд ваштареш кӱзыктен. Калыклан тыгай сугыньым пуэн:

 

1. вӱдышкӧ шӱведаш, тӱгӧ лекташ, тӱрлӧ амыркам мушкаш - Ош Сандалык Юмо ончылно сулыкыш пурымо дене иктак;

 

 

2. олтымо тул гоч тӧрштылаш, тулан ломыжышко шӱведаш, оккӱлым тулшолгымыш кышкаш кугу деч кугу сулык. Тыгай еҥ-шамычым локтызылан шотлаш, нуным пытарымаш – сынсалык огыл;

 

3. кочмо-йӱмӧ годым йот еҥ, тушман воктенет шога гынат, нунын дене кочкыш-йӧрварым иктӧр пайлыман;

 

4. кеч-могай кочкышым ондак оза да тудын ешыже авызлат, оза авызлыдыме сийым марий калык кочкын огыл;

 

5. шочшо-влак - ача-авам, шешке-веҥе - ача лийшым, ава лийшым, оньоачам, оньоавам, пошкудо - пошкудым пагален илат гын, марий калык коклаште шолыштмаш, виешлымаш нигунамат ок лий.

 

Ош тӱня дене чеверласымекыже, сарзе-влак тудын капшым шочмо верышкыже конденыт. Кӱкшака курык сереш курганым ыштен, ош имньыжым, сар куралжым, аралтыш вургемжым пеленже пыштеныт. Тудо ойлен коден: «Мый калыкемлан вестӱня гычат полшаш тӱҥалам. Шӱлыш виемым кучаш шым ийлан шым илем (ял) дене ожаш оргамакым пуэн шогыза. Кийыме верем осал тушман дечын шинчасорта гае аралыза».

 

Марий-влак тыгак ыштеныт: шнуй оным пагаленыт. Совет ийлаште курган йыр шуко осал паша ышталтын. Руымо пушеҥге дене чоҥымо оралте-влак йӱленыт. А кӧ курган кӧргыштӧ кердым, кӱзым кӱнчен луктын гын (Чемекован Настян веҥыже да кок йолташыже), нуно ту ийынак илыш дене чеверласеныт. Настя кован веҥыжын пӧрт лукышто тунам ятыр жап ош имне кончен. Налме кердым шке верышкыже наҥгайыктен. Калык тачат шарна: Кугу Отечественный сар тӱҥалме деч кок арня ончыч курганыште йӱк-йӱан, имне шинчалме, тар пудештаралтме йӱк солнен. Тиде огыл мо Тӱрек Суртанын шнуй вийже? Ме тудым, пагален, вуйнам савена. Мемнам ончыкыжымат арален шогыжо!

 

Материалым А.Таныгинын «Ший мундыра» книгаж гыч налме.

 

Шыже кумалтыш

Марий тӱвыра рӱдерын пашаеҥже Галина Ласточкина Шыже кумалтыш нерген каласкала.

 

Шыже – марий айдемын йывыртыме жапше. Кеҥеж тургым, шыже нур паша шеҥгелан кодмеке, калыкна Юмылан таушта. Кумалаш ме отышко толына. Тыште ото нерген уэш шарныктен кодыде ок лий.

 

Ото, кӱсото – кумалме кава ден мланде коклаште Ош Кугу Юмын ош вийжым погымо вер. Тиде вий кӱшычын - ӱлыкӧ, ӱлычын - кӱшкӧ, лишычын - тораш, тора гыч лишке вузалт шога. Кумалме годым тыште Ош Кугу Юмын –шулык, серлагыш, перке – кум ужашыжат иквереш чумыргат да тӱнялан пиалым кучыктат. Ото кумалаш толшо айдемын кап-кыл вийжым, куатшым, шӱм-мокш тазалыкшым арален кодаш да ешараш, ӱмыржым шуяш, кид-йолжым лывырташ, уш-акылжым вияҥдаш, чонжым порылык шӱлыш дене лыпландараш, чон тыныслыкым шараш полша. Кӱсотым тоштыеҥ-влак тӱнян рӱдыжлан шотленыт.

 

Кугезына-влак, Юмын кумыл дене вашлийме суртым, шинчасорта семынак аралаш кӱштеныт. Тыште пушеҥге тӱзатыме лийшаш, кажне шудо пырче, кажне пеледыш саска кумалаш толшо еҥын кумылжым вӱчкен шымата. Калык тышке ару кап-кылан, ару шонымашан, ош марий вургемым чиен, пайрем кумылан погынен, шкенжым пеш тыматлын кучен, уто йӱк-йӱаным луктын огыл.

 

Кызытсе саманыште ме отым арун кучымо нерген мондышаш огынал. Уто вондерым, черле але йӧралтше пушеҥгым, кошкышо пундыш тӱҥым, кертме семын, ик верыш чумырен йӱлалтыман. Тиде сомылым кумалтыш деч арня ончыч ышташ лиеш. Шошым, шыжым рвезе пушеҥгым конден шындашат уто огыл. Отышто сиреньым кушташ огеш лий. Пызлым, шолым, кугурӱдывондым эреак иземден толман. Тачысе тӱняште шочмо калыкна йылме шот денат, йӱла шот денат варналтын ила. Сандене ме лишыл жапыште кугорно, эҥер, ер воктен улшо ото-влак пелен, кок кугыжаныш йылме дене возыман оҥам келыштарышаш улына. Тушто тек возымо лийже: отын лӱмжӧ, закон почеш аралалтмыж нерген пунчал да шнуй верыш айда лийже пураш, кайыквусым, ир янлыкым поктылаш, пушеҥгым, кушкылым логалаш огеш лий манын, шижтарыме ой лийшаш. Кӧ тиде кӱштымым палыме ӱмбачак пудырта гын, тудо Юмо ончылно мутым куча.

 

Марий Элыштына ото, курык, памаш, шӱгар шнуй верлан шотлалтеш. Нуно историй шарналтыш (памятник) семын закон почеш аралалтыт. Кызыт чыла гаяк ото закон почеш аралалтшаш. Могай сын дене шогат, тушто могай кушкыл, пушеҥге, отын могай кумдыкышто верланымыж нерген кагазеш возалтын. Кажне шнуй верын шке паспортшо уло.

 

Кӱсото – каныме вер огыл, амал деч посна тушко коштман огыл. Йот еҥланат тышке онаеҥын поро ойжо деч посна пураш ом шӱдӧ. Пешак кӱлеш гын, отышко, онаеҥ дене пырля толын, надырым пыштен кодаш лиеш.

 

Шыже кумалтышым посна ял шот дене эртарат. Шукыж годым кумалыт Кугурак шнуйлан, Пиямбаржылан, Кӱшыл юмылан. Ял кӧргыштӧ рушла Але вес вера улмо годым Мер юмылан кумалыт. Тудым посна кундемыште икмыняр ял денат эртараш лиеш. Кумалыт Тӱня юмылан, Пӱрышылан, Мер юмылан, Кугу серлагышлан, Шочынавалан. Мутат уке, Кугурак деч посна ок эртаралт.

 

Шыже пагытыштак Тиште кумалтыш эрта. Тыгай годым визыт деч шагал огыл ял лекшаш. Тыште Ош Тӱҥ Юмо, Тӱня юмо, тудын Сандалык ешыже, Пӱрышӧ-влак, Мер юмо, Кугу серлагыш, Шочынава, Мландеава, Кугу перкеава да Кугурак шарналтыт. Марий Элысе да тудын дене кылдалтше пошкудо Яраҥ, Пижан марий-влак кажне ийын гаяк Тӱня кумалтышым эртарат. Южо ийын тыгайже иктаж кумытат погына. Тунам, нунын коклаште иктыжым ойырен, Тӱня Кугу кумалтыш манын увертарена.

 

3 ноябрьыште У Торъял район Шван отышто тўня кумалтыш лиеш.

Тӱня кӱкшытан кумалтыш отылан У Торъял районысо Шван ото шотлалтеш. Шван ото Торъял кундемын эн кӱкшака вер-шӧрыштыжӧ верланен. Шваното («шыва» - акрет мут), тенийсе «шыма» але вес семынже «тыныс» манмым ончыкта. Тудо теҥыз вӱд деч 191 метр кӱшнӧ шога. Тиде кӱкшака гыч Кукарка, Шернур, Кужеҥер, Советский, Пектубай, Никулят, Пижан кундем-влак раш койыт. Акрет годсо кугезына-влаклан тыгай кӱкшӧ верым ойырен налмыштлан вуйнам савышаш улына. Мемнан пашанат, шонымашнат ты кӱкшытлан келшен шогышаш.

 

У Торъял кундемысе чылалан палыме Саваран ото «Юмылан вуйым Саваш» манмым ончыкта.

 

Кукмарий ден Кужеҥер кундемласе Шорното «иктеш погымо» (шор – чумыр) шонымаш дене кылдалтын.

 

Кугу Тӱня кумалтыш эн шагалже вич юмын шаге ӱмбалне эрта. Марий йӱлан кӱшыл сандалыкшын - Ош Тӱҥ Кугу юмылан да тудын аваж ден Пӱрышыжлан,индеш кучемжылан - нылле ик пурлык, кок тӱрлӧ кӱчан-тӱкан шолдыра вольык да вӱд ӱмбалне ийын коштшо кайыквусо дене кумалалтеш.

 

1. Тӱня Кугу Юмо да тудын ешыже.

Кӱшыл каштаже-влак: Каваюмо, Кечеава, Шӱдырава, Тылзеава.

Юж помыш каштаже: Вӱдава,Мардежава, Пылава, Кӱдырчыюмо, Волгенчыюмо. Нине юмылан кумалме годым тачысе пагытым тыныс да эрык дене кучен шогымыштлан вуйнам савена.

 

2. Агавайрем юмо – Пӱртӱс.

Сандалык аҥаштыже Кечын, Тылзын, шӱдыр-влакын вийыштым иктеш чумырышо, юж помыжышто мардеж, пыл, вӱд, волгенче дене пайдаланен, шулыкан, куатан вийым шочыктышо.

Кава ден мландывалсе индеш тӱҥ, илян-шамыч: Свет илян, Мланде илян, Айдеме илян, Вольык илян, Кайыквусо илян, Мӱкш илян, Кинде илян, Саска илян.

 

3. Ош Тӱҥ Кугу Юмын шагыштыже Кугу серлагышлан кумалына. Тӱҥ Юмын шагыж ончылно Лемде вӱд тӧр ялласе (Йошкар Памаш, Корольо, Йыврай починга,Руш Куптӱр, Чопак, Йоропин да Эшимсола) калык кумалеш. Шван отышто тӱҥ онаеҥлан Рудольф Егорович Смирнов мутым куча. Тудо пӱртӱсын юж каштажым сайын умылен моштышо, пӱртӱсшат тудым пагала. Шке кундемыштыже палемдыме жаплан йӧрым але лумым йодын мошта. Ночко игече годым ик кечылан йӧрымат чарен кертеш. Тудо юмын «ош кылымде пӧрдемже» деке лишне шогышо айдеме.

 

4. Мер Кугу юмылан посна шагым (тулотым) шогалтышаш улына. Тачысе пагытыште тӱнямбалне йӱла ден йӱла, тӱс ден тӱс, йылме ден йылме коклаште порокаҥашан илыш пешак кӱлешан. Элын армийжымат, кугыжаныш кучемжымат, шинчырлыме (тюрьмаште шинчыше) калыкшымат шот дене, поро дене кучыман. Тиде шагым онаеҥ Алексей Николаевич Чемеков кучаш тӱҥалеш. Тудо але самырык, ожнысо Кугу онаеҥ Ош Миклайын тукым уныкаже. Тиде шагылан мелын шогат Кугу Лумарий ден Изи Лумарий ял-влак.

 

5. Пӱрышӧ-шамыч дене. Шван отышто пӱрымаш шагым кумытым шогалтат: Кугу Пӱрышӧ, Эрге Пӱрышӧ, Кӱрлӧ Пӱрышӧ да нунын авашт.

 

Лемде ден Талмань вӱд кокласе калык юмын радамым эреак пагален кучен да кызытат куча. Самырык-влак, ешым погымеке, чес-пӧлек, шулдыран комбо дене кум пӱрышӧ ончылан кумалыт. Тиде - еш илыш кучемын ик тӱҥ негызше. Марий улмынам курым-курым дене, тӱжем-тӱжем Ий дене пӱрышӧ-влак кучат. Ончыкылыкым шӱдыр шинчаште, кече волгыдышто, тылзе чурийыште нуно возен шогат. Илен-толын, пӱрышӧ-влакын ужар шагышт ший дене волгалташ тӱҥалеш, мый ӱшанем: марий еш-шамыч илыш-вийыштым кумдан да кӱшкӧ нӧлталыт.

 

Шван отысо Ош Тӱҥ Кугу Юмын кечывал вел шулдыржым шке шагышт дене кугу Шочынава, Мландеава, кугу перкеава налын шогат. Кум тӱҥ онапушеҥгым ик кужу да кумда шаге ӱмбалне кумалына. Шочынаван ешыжым «илыш шочыным», «лулге шочыным» , пӱршыжым, серлагышыжым тӱрыснек почын пуэн кумалына. Шочынава вийым кӱшычын ӱлыкӧ пуэн шога. Кавасе Шочынаван «илыш солыкшо» (йӱксӧ корно – млечный путь) мыланна илян-шамычлан, ава шӧр дене иктак. Айдеме илян тиде вийым тӱрыснек налшаш: шинча-пылыш, вуй, шӱм-мокш, шодо-верге, леп-шоло, вӱргорно, кид-йол йыжыҥ да кап эре таза дене шогышт. Илышшочын – у ешлан, у вольыклан негызым пыштат да чылажымат уэмдаш, кумдаҥдат; тӱляҥдаш мелын шогышо вий. Тудо шочшаш йочам авагудыш пышта, онча да ласкан луктеш. Тиде шагыштак кумалына Мландеавалан. Тудо – ӱлычын кӱшкӧ пуэн шогышо вий. Илыш тиде вий деч посна лийын огеш керт. Кумшо тыгай вийлан Кугу перке ава шотлалтеш. Тудо йолысо вийым да ыштен налме погым переген, аныклен куча. Перке ава кумшо тӱтыра вий семын пылаван, вӱдаван, Мардежаван умбач кондымо вийыштымат иквереш чумырен, аныклен кучен кертеш. Садланак тудын деч ме еш, сурт, кинде, вольык, мӱкш, кинде-шинчал, чодыра нур, окса да таза перкем йодына.

 

Южгунамже илышым ӧрдыж гыч эскеретат, чыла шотеш толмо гай чучеш: тазалыкат уло, пашадарымат тӱлат, но перке уке гын, чыла шалана. Кугезе онаеҥна-влак кеч-монат ик ужашыжым шылдырге кучылташ, а кум ужашыжым шеҥгек пышташ манын туныктен коденыт.

 

Кум ава-шамыч ваш-ваш моткоч келшат, илыш тӱҥалтышна, негызна улыт. Сандене рвезе еш пўрышє-влаклан кумалме деч вара шулдыран дене КугуШочынавалан, Мландеавалан, Кугу Перкеавалан посна-посна чес–пӧлекым пуат.

 

Кудымшо чес-пӧлек деч вара Кугу серлагыш ончылно кайыквусо дене тиде радам кумалтышым посна шуктат.

 

Тиде пагалыме шагыште кумалтышым Танаксола, Изаҥа, Кужнур, Кришкан, Тушнур да Купсола ялысе калык эртарат. 47 ияш годымак тышке пелештен шогаш онаеҥ-шамыч мыланем ӱшаным ыштеныт. Сандене калыкын йодмыжым юмын ончылно кучен, ӱмырем мучко сулаш тыршем.

 

Сукалтыме верда Юмо ончылно кӱкшӧ, кумылда нӧлталтше, чонда поро да таза лийже.

 

Сӱрем

 

Мланде ӱмбалсе илыше калык Мланде сандалык ужаш дене чак кылдалтын. Ош кече дене Шӱдыр-влакын пӧрдемышт, Тылзе ден марий калык акрет годсекак кӱкшӱ чын ой дене (философийже ойла) иленыт. Мланде да тушто верланыше кум лӱҥгалтыш валне шке шырт, ӧрт пӧрдемжым наҥгаен. Ик тыгай пагытшылан Сӱрем шотлалтеш. Мланде, кече йыр пӧрдмыж годым, тиде 3-4 июль кече деч вара лиеш, икмыняр уштышлан торла. Тидым мланде ӱмбалсе вийын чыла луклаже шке семынже шижеш. А осал вий – утыжымат тыршаш тӱҥалеш. Калык осал вийын койшыжым ожнысек пален да шке философий койыш-шоктышыж дене кучедалын. Славян-влак Йыван Купала пайрем кечын вӱд дене мушкылтыныт, тул гоч тӧрштылын осал вий деч утленыт. Иван Купала пагытым, осал вийын пашажым руш калыкын писательже Н.В. Гоголь шке произведенийлаштыже устан ончыктен.

Марий калыкын йӱла пагытын ончыктымо шотшылан Сӱрем пайрем шотлалтеш. Мом ончыкта Сӱрем мут? «Сӱрет» шомакым налына, тудо ала-кӧ еҥын шыртшым, ӧртшым, чон-кумылжым радынаш возен шындымаш лиеш. А «сӱрем» мут шке шыртшым (образ), ӧртшым (разум), чон поянлыкын кугытшым шкенжын шке кӱлеш шот жапыште эрыктен лиймашыже шотлалтеш. Кунам шӱм-чонышто, кап-кылыште, шонымаште осал вий озаланаш тӱҥалеш, Сӱрем кумалтыш - пеш кӱлешан паша радам.

 

Кажне ийын Унчо ялыште кумалтыш 12 июльышто, Петро пайрем кечын эрта, а тений кумалтыш ик кече ондак лийын. Тидым Марий онаеҥ, А.И. Таныгин теве мо дене умылтара: Сӱрем 9 гыч 16 июль марте шуйна. Кумалтышым эртарашлан кугарня ден рушарня кече-влак эсен толыт. Онаеҥ-влак верысе кучем дене пырля кумалтышым рушарня кечын эртараш ик ойыш шуыныт. Тидын годым, вес кундемла гыч толшо марий-влакат Петро юмылан вуйым савен кертыт да шочмын калык у паша арням тӱҥалеш.

 

Калыкой почеш, Сӱрем кумалтышыш 3 памаш вӱд дене чывылталтман, капым эрыктыман. А Унчо кундемыште мыняр памашшинча йыргыктен йога, чонет гына куана. Илыше калык дене пырля куанат тиде пӱртӱслан турист-влакат. Нуныжым ял калык кеҥеж мучко мыняр ужеш?! Эсогыл чарагутан кушталыштше йоча кеҥеж кечын йот еҥын фотоеш шинчам ӧрыктарыше сӱрет семын войзалт кодеш.

 

Капым яндарештен кумалтыш кавыл эртыш. Кукшо игече шогымо годым айдеме Юмо деч иктым веле йодеш – йӱрым, выжгыктен, мландым нӧртен йогышо йӱрым. Кумалтыш деч ондак, иктаж 10 шагатлан Кавасе юмо мландыште илыше калыкым тудын дене куандарыш. Эсогыл вуй ӱмбалне волгенче ден пырля кӱдырчат кӱдыртен кайыш. Теве улмаш кушто кумалтышын вийже. Тиде вийым марий-влак дене пырля пошкудо Татарстан Республик Арск район администраций вуйлатыше, А.А. Назироват шиже. Арам огыл татар-влак надыр шотеш ӱшкыжым пуэныт.

А кумалтыш отышко куандарыше йӱр дене нӧрен калык погына. Тений кумалтыш 3 тулолмо дене эрта. Марий Эл Республиын Торъял, Шернур, Куженер, Параньга, Советский, Мари-Турек онаеҥышт кумалаш толыныт. Кумалмаш деч ондак А.И. Таныгин погынышо калыклан Сӱрем нерген философий могырым умылтарымашым пуыш. Тиддеч вара калык сукен шинчын кумалаш тӱҥале. Кава юмыжат лыпланыш, чевер кече шыратен ончале да нӧрышӧ кап-кылым ырыкташ тӱҥале. Марий-влак дене шӱр лемым, пучымышым турист-влак, «Россий 2» каналын журналистше-влакат авызлен ончышт. Пытартышыже марий-влак нерген сюжетым фойзаш толыныт улмаш. Садлан Сӱрем кумалтыш нерген уверым тиде каналыште ончаш йӧнна уло. Вет арален кодымо йӱлана моло калык коклаште ойыртемым ончыкта.

Марий кечышот

 

Акрет годсек марий калыкын кечым шотлымо шке радамже лийын. Ты радамыште у идалык 22 мартыште шочын. Кажне ийже янлык, кайык, копшаҥге лӱм дене палемдалтын. Могайрак лийын ты кечышот? Таче марте тудын могай сынже аралалт кодын? Тидын нерген тўҥ онаеҥ А.И. Таныгин каласкала.

 

Ты кечышотым тӱнян ылыжме жапше гычак шотлаш тӱналме. Кумло кок ий кышкареш негызлалтше жап ойыртемым (календарьым) онаеҥ, шинчанужшо, мутмастар, эмлыше-влак устан кучылтыныт.

 

Мый кызытат шарнем Яраҥ кундем гыч Выльып кугызам, У Торъялысе Шӱргыял гыч Кырсаным, Кугу Лумарий гыч Ош Миклайым, Кыдал Орьо гыч Сепаным. Нуно чыланат онаеҥ лийыныт, марий калыкын кечышот радамжым шке уш-акылыштышт, чоныштышт араленыт. Ӱшанем, тыгай ен-влак моло кундемыштат лийыныт. Уке гын, кузе йӱла радамна, чон кумылна ик жапыште иктеш толеш, ик семын шонен, пашам ышташ кумылаҥда.

 

Кечышот нерген мутым шуко гана колыштынам. Но тудын могай улмыжым рашемдаш кӱлын. Авамын акажын марийже Ведат кугыза деч колынам ыле: тиде кечышотым Ош Миклай сайын шинча.

 

Икана мыйын пошкудем шке чӱчӱжӧ деке мончажым пужен наҥгаяш тӱҥалын. Мыйым полшаш ӱжын. Чӱчӱ тидлан пеш куанен, поро пашалан сийлаш пижын. Кечышот нерген йодмеке, амбар книгажым луктын пуэн. Тушто кечышот радам возалтын улмаш. Тыгай шинчымаш дене утларак раш палыме лияш пиал шыргыжалын.

 

Ош Миклай икымше империалист сарыште кучедалын. Герман пленыште лийын. Сар деч вара куд ий Германийыштак илен. Ешаҥын, эргыже шочын. Колымшо ийла тӱҥалтышыште шочмо верышкыже пӧртылын. Тушто у ешым поген. Кумлымшо ийлаште У Торъял Пижанке кундемысе Тӱня кумалтышыште казначейлан шоген. Кугу Сар годым немыч йылмын диалектшым палымыжлан кӧра Совет армийын ик штабыштыже кусарыше семынат тыршен.

Мый тӱрлӧ верыште эртаралтше кумалтыш годым кечышот нерген мутым эреак луктам. Еҥ-влакын шарнымашыштлан эҥертен, мо шинчымем шуко гана тергенам. Теве Янгранур гычын С.А. Милютин тыге ойлен: «Кырсан кугыза Кугу Сар тӱҥалме ийым пире идалык манын ойлен. Шинчанужшо Кырсан Тумньымучашеш шочшо райком секретарьлан тыге мужедын: Совет власть 7500 ийыште пыта. Тиде пагытым мый ужын Ом шукто, тый ужат. Совет кучем йӱксӧ шулдыр ӱмбалан шинчын кая. Кузе тидым умылаш? 1992 ий йӱксӧ идалык лийын. Тошто тӱня ышталтме дене 7500 идалык эртен.

 

Кугезе кечышот – 32 ийлат. Кажне идалык могай гынат янлыкын, чонанын койыш-шоктышыжо дене палемдалтын. Тыге шырт вийже дене Ош Кечын мланде ӱмбаке колтымо вийжым тауштен каласыме. Кечын, Тылзын, шӱдырын вийышт илян-шамычлан илашышт шкешотан шӱлышым, койышым пуат. Мутлан: Пӱчӧ, Шордо, Гепард ий-влак чулымлыкым, Бобр (Вӱдумдыр), Барсу, Эҥыремыш пашаче кумылым, озанлык кучышым шочыктат. Кишке – вашталтмашым кучыкта.

 

Чыла тиде шинчымаш калыклан мом ыштышашым, Кузе пашам виктарышашым, кунам шып вучен шинчымашым, кунам чолгалыкым ончыктышашым палаш кӱлын. Акрет годым калыкна Ош Кугу Юмын йӱла дене кылдалтше ий-влак пӧрдем дене пайдаланен. Тачысе тукымат ты кечышотым шотыш налын, шке пӱрымашыжым чоҥышаш.

 

1. Пӱчӧ идалык (1906, 1938, 1970, 2002) – кӧргӧ чон поянлык, ончылъеҥ кумыл, порылык, у корно почылтмаш.

 

2. Тага идалык (1907,1939, 1971, 2003) – тӱшкан илымаш, пеҥгыдылык, парымым пӧртылтымаш, кугезе-влакым шотыш налын илымаш.

 

3. Коляйос (1908, 1940, 1972, 2004) – писын вияҥше ошкыл, чулымлык, ӱшанлык, осал дене кучедалмаш.

 

4. Пире (1909, 1941, 1973, 2005) – лӱддымылык, куатле вий, илен кертшаш, вийым погымаш.

 

5. Кайыккомбо (1910, 1942, 1974, 2006) – ончыклыкым ужмаш, чапле шонымаш, кавасе законым шонымаш налын илымаш.

 

6. Эҥыремыш (1911, 1943, 1975, 2007) – шке шонымашым шылтымаш, эмлымаш, осал шагалеммаш, тура вашталтыш-влак.

 

7. Кумыжвуян кишке (1912,1944, 1976, 2008) – вашталтымаш, лывыргылык, интуиций, лӱдмашым сеҥымаш, тайным пален налмаш.

 

8. Умдыр (1913, 1945,1977,2008) – пашам йӧратен ыштымаш, мӧҥгӧ пелен лияш йӧратымаш, негызлалтмаш, уда деч эрнымаш.

 

9. Черепахе (1914, 1946, 1978, 2010) – мудреч, радамлык, эркын шогылтмаш, Мландым аралымаш, авыртышым (панцирьым) мумаш.

 

10. Шогертен (1915, 1947, 1979, 2011) – чулымлык, писе, уш-акыл, мут дене пайдаланымаш, кумалтыш мутын полышыжо.

 

11. Шем маска (1916,1948, 1980, 2012) – вийым ончыктымаш, кокытеланымаш, чын шонен моштымаш.

 

12. Корак (1917, 1949, 1981, 2013) – кугешнымаш, ончыко ужын моштымаш, эрыкан лиймаш, шуко ий илымаш, сайлымашын кӱлешлыкше.

 

13. Агытан (1918, 1950, 2014) – чон почын ойлымаш, кучедалмаш кумыл, чынлыкым арален налмаш, мутын вийжым пален налмаш.

 

14. Ӱшкыж (1919, 1951, 1983, 2015) – чытымаш, радамлын шонкален моштымаш, порылык, кӱштымашым шуктымаш, тӧрлыкым кучымаш.

 

15. Нерге (1920, 1952, 1984, 2016) – оза койыш, аныклен моштымаш, традиционизм, психологий могырым усталык, йомдарымым мумаш.

 

16. Тӱе (1921, 1953, 1985, 2017) – миссионерстве, мыскараче кумыл, илышым шотыш пуртымаш да чыным пӧртылтымаш.

 

17. Шоҥшо (1922, 1954, 1986, 2018) – вучыдымо ошкыл, кыртмен пижмаш, пеҥгыдын йодмаш, эрыкыш тыршымаш, ончыклыкым ужмаш.

 

18. Шордо (1923, 1955, 1987, 2019) – артист койыш, пушкыдо кумыл, чынлык, гармоний дене илаш тыршымаш.

 

19. Слон (1924,1956,1988, 2020) – пеҥгыдын шогымаш, шке шонымашыш шуаш тыршымаш, профессионализм, вийым погымаш.

 

20. Имне (1925, 1957, 1989, 2021) – пеҥгыдылык, чытен лекмаш, туныктен ойлымаш, пцымо мутым кучымаш.

 

21. Гепард (1926,1958,1990, 2022) – чулымлык. Писын тарванылмаш, кучедалмаш кумыл, правопорядкым аралымаш.

 

22. Кӱдыр (1927,1959,1991,2023) - волгыдылык, чолгыжмаш, сайлымаште тӱрлӧ шӧрынан, сынан лиймаш, осал ӱмбач маскым кудашмаш.

 

23. Йӱксӧ (1927, 1959, 1991, 2023) – волгыдылык, чолгыжмаш, сайлымаште тӱрлӧ шӧрынан, сынан лиймаш, осал ӱмбач маскым кудашмаш.

 

24. Шурмаҥше (1929, 1961, 1993, 2025) – оптимизм шӱлыш, модыш, весела кумыл, трук лиймаш, идеал деке тыршымаш.

 

25. Шыҥшале (1930, 1962, 1994, 2026) – тарванылмаш, пашам радамын ыштымаш, вучымаш, умылаш тыршымаш.

 

26. Ош маска (1931, 1963, 1995, 2027) – кугу вий, тарванылмаш, кумыллык, модмаш, тергымаш, пеҥгыдылык.

 

27. Пӱркыт (1932, 1964, 1996, 2028) – творческий паша, кугешнымаш, кугыжа лиймаш, державность, ончыклыкым

шижмаш, закон почеш лиймаш.

 

28. Рывыж (1933, 1965, 1997, 2029) – чоя уш-акыл, писе нерӱпш, следовательын талантше, вашталтымашым шижмаш тыршымаш, шоям пален налмаш.

 

29. Дельфин (1934, 1966, 1998, 2030) – ончылъеҥ, мудреч, койыш, волгыдо уш-акыл, палыдымым палымаш.

 

30. Ир сӧсна (1935, 1967, 1999, 2031) – чолгалык, патырлык, сеҥымашыш шуаш тыршымаш, вийдымым аралымаш.

 

31. Тӱлеген (1936, 1968, 2000, 2032) – кенета вашталтымаш, порок умыл, весеммаш, йоча-влак верч тыршымаш.

 

32. Тумна (1937, 1969, 2001, 2033) оза койыш, шеме дене осалым сеҥымаш, эмлымаш, шонен моштымаш.

 

Марий Эл Республикын

«Марий тиште кече» Кугыжаныш пайремже

10 декабрь

 

Марий Эл Республикын Президентше 1998 ий 18 ноябрьыште тидын нерген Указым луктын.

 

1775 ий 10 декабрьыште Санкт-Петербург оласе книга кевытлаш икымше марий грамматика ужалымашке лектын. Тудо «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» маналтын. Грамматикын авторжылан Озанысе архиепископ Вениамин Пуцек-Григоровичым шотлат.

 

Тиде грамматикыш марий диалектла гыч налме тӱжем наре мутым пуртымо.

 

В.Пуцек-Григоровичын грамматикыже марла возымашым вияҥдымаште кугу шӱкалтышым ыштен. XVIII да XIX курымлаште марий орфографий шочмо годым лачак тиде грамматикылан эҥертыме.

 

XIX курымышто – XX курым тӱҥалтыште Российыште религий дене кылдалтше марла «Катехизис», «Евангелий», тыгак И.Кедров ден Г.Яковлевын марла букварьышт, Ф.Васильевын «Черемисский грамматикыже» да моло книга-влакат лектыныт.

 

Марий возымаш вияҥын толмаште 4 йыжыҥым ойырен палемдаш лиеш.

 

Икымше йыжыҥ: XVIII курымын кокымшо пелыже – XIX курымын кыдалже. Кагазыш икымше марла текст-влак сералтыныт, кидвозыш (рукописный) мутер-влак, икымше грамматика, икымше марла книга (1804) лектыныт, икымше алфавит (1832) ышталтын.

 

Кокымшо йыжыҥ: XIX курымын 70-ше ийлаже – 1917 ий. Кызыт кучылтмо алфавит ден орфографий лектыныт. 1870 ийыште алфавитыш кызытсе марий буква-влак пурталтыныт. Нуным Г.Я.Яковлев шонен луктын.

 

Марла возымашын ончыко тошкалмаштыже пеш кӱлешан да кугу пашам «Марла календарь» ыштен. 1907-1913 ийлаште 7 номер ош тӱням ужын.

 

Тиде пагытыште сылнымутан марий литература шочеш. Тудлан тӱҥалтышым С.Чавайнын «Ото» почеламутшо ыштен (1905).

 

«Война увер» лӱман икымше марла газет савыкталтын. Тудо 1915-1917 ийлаште лектын шоген.

 

Кумшо йыжыҥ: 1918-1937 ийла.Марла возымашын вияҥмаштыже эн лектышан пагыт. Ты жапыште шуко марла книга, газет савыкталтыт. 1937 ийыште республикыште марий йылме дене икымше шанче конференций эртен. Тушто марий алфавит да орфографий нерген йодышым каҥашеныт.

 

Нылымше йыжыҥ: кызытсе пагыт. Тудо 1938 ийысе йылме реформо гыч тӱҥалын манаш лиеш. Тиде жап марла возымашын вияҥме корныштыжо тура савыртышым ыштен. Марла возымаш рушла возымаш негызеш вияҥаш тӱҥалын.

 

Мо тугай «тиште»?

 

«Тиште» - акрет годсо финн-угор мут. Пеш ожныжо тудо «шӱдыр» манмым ончыктен. Южо финн-угор йылмыште кызытат тидымак ончыкта.

 

Марий йылмыште «тиште» мут «пале», «тамга» манмым ончыктен. Иктаж-могай умылымашым ойлышо кеч-могай палымат тыге маныныт. Марий-влак тудым ваш-ваш куэ кумыжеш возен колтылыныт.

 

Семык

 

Семык – шочмо калыкнан ик эн жаплыме да йӧратыме пайремже. Семык толмо дене кеҥежын толмыжо шижалтеш. Семык Кугече деч вара, шым арня эртымеке, вӱргечын пура да рушарнян Трочын кечын мучашлалтеш. Тынеш пурышо марий-влак изарня кече гыч пайремлаш тӱҥалыт. Пайремым Марий Элыште илыше олыкмарий-влак, эрвелмарий-влак эртарат. Кеҥеж пагыт ятыр тыглай огыл йӱлам конда. Нуно эше кугезына-влакын тыглай огыл тӱня умылымашышт дене, еш кокласе илыш дене кылдалтыныт.

Йӱла радам ожно пайремын чыла кечыштыжат шукталтын. Радамым кажне айдеме, еш, тукым шуктышаш улмаш.

Кызыт Семык пайрем шуко шотышто сынжым йомдарен, но туге гынат посна йӱла-влак аралалт кодыныт.

Семык Кугече деч ончылсо вӱр (кон) кече лач 7 арня вара лийман. Садлан тудын Семык лӱмжат Семик манме мут гыч лийын. Керек-кунамат Семык вӱргечын лиеш.

Вӱргечым Семык кече маныт гынат, тудо кечым чылт кугу пайремлан огыт шотло.

Вӱргечын пашам ончычрак чарнат, вольык кӱтӱат вашкерак пура.

Пайрем годым калык ятыр ойӧрӧм эскерен: мланде пашам ышташ огеш лий улмаш, ўдырамаш-влак шўртым чиялтен, вынерымат ошемден огытыл. Ты чарымым шуктыдымо койыш шолемым але тўтаным пасушко конден кертын. Кугарня, калыкыште тудым лопка Семык маныныт, тўшкан жапым веселан эртарыме кече лийын. Мер калык кӱсле, шўвыр сем почеш кап-кылым лывыртен, чоным куандарен. Ӱдыр-рвезе-влак самырык пагытыштым ончычсо семынак веселан эртареныт. Тиде кечын сӱанымат тарватеныт. Шуматкечын але рушарнян пайрем мучашлалтын. Тынеш пурышо марий-влак рушарнян Трочыным пайремленыт, а шочмо – мланде шочмо кечылан шотлалтын. Тидын деч вара яра кеҥеж але сыҥса жап тӱҥалын.